Verkiezingen 2021: Het Nederlandse asielbeleid

Verblijfblog besprak voorafgaand aan de verkiezingen van 2021 de integratie- en migratieparagrafen van de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen in de Tweede Kamer. Plannen worden per thema vergeleken met eerdere programma’s, waarbij wordt voortgeborduurd op het verkiezingsdossier uit 2017 waarin programma’s sinds 2006 werden vergeleken. Het vijfde thema is het Nederlandse asielbeleid.

Door Marcelle Reneman

In dit blog worden de plannen van de partijen over het nationale asielbeleid besproken. Moet asielbescherming in Nederland tijdelijk(er) worden? Voor welke groepen asielzoekers is in de asielprocedure extra aandacht nodig? Hoe willen de partijen de asielprocedure gaan versnellen? Moet het recht op gratis rechtsbijstand voor asielzoekers worden gehandhaafd of juist worden afgeschaft? En hoe moet worden omgegaan met asielzoekers die voor de tweede, derde of volgende keer een asielverzoek indienen? Deze vragen komen aan bod in dit blog. De internationale dimensie van het asielbeleid wordt besproken in het blog ‘Verkiezingen 2021: Internationale dimensie van het asielbeleid’.

Overzicht van de voorstellen
Belangrijke thema’s die de afgelopen jaren veel besproken zijn in de politiek, zoals de lange wachttijden in de asielprocedure, de lastige beoordeling van de asielzaken van LHBTI’s en bekeerlingen en het recht op gratis rechtsbijstand voor asielzoekers komen terug in de verkiezingsprogramma’s. Veel partijen zijn het erover eens: de asielprocedure moet sneller en de IND heeft daarvoor extra en blijvende capaciteit en voorzieningen nodig. Welke kant het op zal gaan met het recht op rechtsbijstand voor asielzoekers zal afhangen van de samenstelling van de regering: de VVD blijft van mening dat de rechtsbijstand moet worden beperkt, terwijl de Christen Unie, GroenLinks en de PvdA daar fel tegen zijn en de andere partijen geen standpunt hebben ingenomen in hun programma.

In de tabel hieronder staat een overzicht van de alle voorstellen, die in dit blog worden besproken. Daarbij moet worden aangetekend dat in het vorige Verblijfblogonderzoek over de verkiezingen van 2006 tot en met 2017 niet alle partijen zijn meegenomen, maar we ons beperkten tot CDA, D66, GroenLinks, PvdA, PVV, VVD en SP. Dit jaar hebben we alle dertien programma’s onderzocht van de partijen die op dit moment zetels hebben in de Tweede Kamer en die als zodanig beogen daarin terug te keren (50+, CDA, CU, D66, DENK, FvD, GL, PvdA, PvdD, PVV, SGP, SP, VVD). Uit het meerjarige overzicht kunnen dus ook slechts conclusies worden getrokken voor wat betreft de zeven eerstgenoemde partijen.

Tijdelijkheid van bescherming in Nederland
Mensen die voor asielbescherming in aanmerking komen, krijgen voor vijf jaar een vergunning voor bepaalde tijd asiel (zie artikel 28 Vreemdelingenwet). Deze vergunning kan worden ingetrokken als de situatie in het land van herkomst is verbeterd. Na vijf jaar kan de statushouder (als hij het inburgeringsexamen heeft gehaald en aan de andere voorwaarden van artikel 34 Vreemdelingenwet voldoet) een vergunning voor onbepaalde tijd krijgen. Deze vergunning kan bij een verbetering van de situatie in het land van herkomst niet langer worden ingetrokken (artikel 35 Vreemdelingenwet).

Verschillende partijen willen dat de bescherming van statushouders tijdelijk(er) wordt. Forum voor Democratie schrijft dat statushouders die zich momenteel in Nederland bevinden, ‘hooguit tijdelijke opvang [krijgen] gericht op terugkeer naar het land van herkomst.’ De PVV vindt dat tijdelijke asielvergunningen van Syriërs moeten worden ingetrokken. De SGP stelt voor dat de asielvergunning gedurende zeven in plaats van vijf jaar kan worden ingetrokken vanwege verbeterede omstandigheden in het land van herkomst. Ook de VVD wil af van de verlening van een vergunning voor onbepaalde tijd na vijf jaar. Daarnaast vindt de VVD dat uitgenodigde vluchtelingen (die door hervestiging naar Nederland gekomen zijn) tijdelijke verblijfsvergunning voor drie jaar moeten krijgen. ‘In het vierde jaar keert men direct terug of naar het land van herkomst als dat weer veilig is of naar het veilige derde land in de regio van herkomst. Het is ook mogelijk dit vierde jaar te gebruiken voor de behandeling van een aanvraag voor een verblijfsrecht met een ander doel (werk of studie) indien aan alle voorwaarden van die vergunning wordt voldaan, zoals inkomenseisen en taalbeheersing. Alleen mensen die zelfredzaam zijn en de Nederlandse normen en waarden hebben omarmd kunnen hier gebruik van maken’. Anders dan in het vorige verkiezingsprogramma rept het CDA niet over de tijdelijkheid van de asielvergunning. Het suggereert wel dat terugkeer aan de orde is wanneer verdragsrechtelijke noodzaak tot opvang en bescherming niet langer meer bestaat.

Bescherming van specifieke groepen in Nederland
Net als in de verkiezingsprogramma’s van 2017 besteden veel partijen aandacht aan de bescherming van specifieke groepen asielzoekers. De afgelopen jaren was er veel aandacht in de rechtspraak en politiek voor de behandeling van de asielverzoeken van homoseksuele asielzoekers en bekeerlingen (zie onze blogs: ‘De rol van de A, B, C en de X, Y, Z uitspraken binnen het Nederlandse LHBTI-asielbeleid’, ‘De rol van religieuze tatoeages in asielaanvragen van bekeerlingen’ en ‘Psychologische tests voor vaststelling homoseksualiteit asielzoekers niet toegestaan’). Vooral de beoordeling van de geloofwaardigheid van seksuele gerichtheid of een bekering is zeer ingewikkeld en problematisch. De Christen Unie, D66, GroenLinks en de PvdA vragen aandacht voor LHBTI(Q+) asielzoekers. GroenLinks vindt dat het feit dat een asielzoeker zichzelf als LHBTIQ+ identificeert voortaan ‘het zwaartepunt’ moet vormen bij de bepaling of de asielzoeker LHBTIQ+ is. De PvdA wil een einde maken aan het gebruik van ‘ondeugdelijke stereotyperingen’ in de asielprocedure. De Christen Unie wil meer gespecialiseerde hoor- en beslismedewerkers bij de IND om de geloofwaardigheid van seksuele gerichtheid goed te kunnen beoordelen. De SGP en de Christen Unie willen specialisten voor de beoordeling van de asielverzoeken van bekeerlingen. De SGP pleit er daarnaast voor dat adviezen van deskundigen in bekeringszaken serieus worden meegewogen. GroenLinks is er voorstander van dat afgewezen asielverzoeken die gaan over seksuele gerichtheid of religieuze kwesties worden voorgelegd aan een ‘onafhankelijke geschillencommissie’.

Diverse partijen willen een zorgvuldigere beoordeling van asielverzoeken van vrouwen (CU, GL) en kinderen (GL, PvdA). Volgens GroenLinks en de PvdA moet er meer aandacht gegeven worden aan de risico’s die specifiek voor kinderen gelden. Zij noemen in dit verband kinderarbeid, kind huwelijken, kindsoldaten/ronseling, vrouwelijke genitale verminking en kinderprostitutie. De Christen Unie vindt dat bij de beoordeling van asielverzoeken specifieke aandacht nodig is voor mensenhandel. ‘Medewerkers van de IND die asielaanvragen beoordelen, moeten in staat zijn signalen te herkennen van mannen, vrouwen en kinderen die vastzitten in een dwanghuwelijk, onder invloed staan van een pooier of zijn geronseld voor dwangarbeid. Een multidisciplinaire commissie gaat in lijn met de succesvolle ‘Pilot aannemelijkheid slachtofferschap’ vaststellen of iemand slachtoffer is.’

Snelle en zorgvuldige asielprocedures
Veel partijen (50 plus, CDA, CU, D66, DENK, GL, PvdA, PvdD, SGP) hebben in hun programma opgenomen dat asielprocedures in Nederland sneller moeten verlopen. Sinds 2015 zijn de lange doorlooptijden in asielprocedures een groot probleem (zie onze blogs: ‘Versnelling en vertraging in de Nederlandse asielprocedure’ en ‘De kosten van lange asielprocedures’. Asielzoekers moeten maanden, soms wel jaren wachten tot zij een beslissing krijgen over hun asielaanvraag. Dit heeft nadelige gevolgen voor asielzoekers. Bovendien heeft de Nederlandse Staat vanwege de systematische overschrijding van termijnen in asielprocedures miljoenen aan dwangsommen moeten uitkeren aan asielzoekers. Forum voor Democratie, de SGP en de VVD willen af van het toekennen van dwangsommen aan asielzoekers vanwege termijnoverschrijdingen in hun asielprocedures. Daarvoor is de benodigde wetswijziging al in gang gezet (zie ook het blog: ‘Rechtsbijstand voor asielzoekers blijft, dwangsommen verdwijnen’).

GroenLinks wil asielaanvragen waarbij kinderen zijn betrokken, voorrang geven. D66, GroenLinks, de PvdA en de SGP zijn van plan de capaciteit van de IND (mensen, middelen en expertise) te vergroten om de procedure te versnellen. GroenLinks stelt voor meer aanmeldcentra te openen die verspreid over het land en toegankelijk te bereiken zijn. D66 wil bovendien budget achter de hand houden, zodat instanties snel kunnen reageren wanneer het aantal asielzoekers toeneemt. De PvdA pleit ervoor dat ‘menskracht, capaciteit en kennis bewaard blijft, ook in tijden van een lagere instroom’. DENK vindt dat asielzoekers die al tien jaar procederen voor een verblijfsvergunning een permanente verblijfsvergunning moeten krijgen.

De SGP heeft het meest uitgebreide pakket aan maatregelen voor een snellere asielprocedure. Zij wil een speciaal ‘crisisteam’ creëren, dat operationeel wordt wanneer er (plotseling) sprake is van een grote toename van asielzoekers. Daarnaast vindt de SGP dat de digitale infrastructuur van de IND moet worden verbeterd, dat er casusbegeleiders moeten komen voor complexe zaken en dat slepende zaken met voorrang door de rechterlijke macht moeten worden opgepakt. De IND moet nog voordat de feitelijke asielprocedure is gestart het asielmotief van de aanvrager, diens nationaliteit en andere relevante informatie over hem of haar kunnen registreren. Zaken van asielzoekers die niet komen opdagen voor een gehoor moeten volgens de SGP sneller buiten behandeling gesteld worden en de asielzoeker moet terugkeren.

Diverse partijen wijzen op het belang van een zorgvuldige asielprocedure (CU, D66, PvdA, PvdD). Volgens het CDA en de PvdA moeten asielverzoeken individueel beoordeeld worden. De PvdA schrijft dat zorgvuldige landeninformatie altijd beschikbaar moet zijn. De Christen Unie wil dat de IND een expertpanel instelt om landeninformatie beter te beoordelen. Het CDA en de SGP wijzen erop dat misbruik van de asielprocedure moet worden voorkomen.

Rechtsbijstand voor asielzoekers
De verstrekking van gratis rechtsbijstand aan asielzoekers is een heet hangijzer in de Nederlandse politiek. In het regeerakkoord van 2017 heeft de regering afgesproken om de rechtsbijstand aan asielzoekers drastisch in te perken (zie ook onze blogs: ‘Regeerakkoord: beperking van rechtsbijstand aan asielzoekers’ en ‘Beperking rechtsbijstand asielzoekers gaat door’. Uiteindelijk is deze beperking niet doorgegaan, waarschijnlijk mede vanwege de heftige kritiek en vanuit de advocatuur, wetenschap en maatschappelijke organisaties en een aantal rapporten dat de nadelige effecten van een dergelijke maatregel lieten zien (zie ook het blog: ‘Rechtsbijstand voor asielzoekers blijft, dwangsommen verdwijnen’).

Forum voor Democratie en de VVD vinden dat de rechtsbijstand aan asielzoekers moet worden gestopt, respectievelijk ingeperkt. De VVD wil een hervorming van de rechtsbijstand in asielzaken naar Zwitsers model, zodat asieladvocaten een vast bedrag per zaak ontvangen. Nu krijgen asieladvocaten een vast bedrag per fase van de procedure. Volgens de VVD zou het Zwitserse model doorprocederen voorkomen en de terugkeer van asielzoekers versnellen. De SGP wil de vergoeding voor rechtsbijstand in tweede en volgende asielaanvragen verminderen (zie verder ook hieronder). De Christen Unie, GroenLinks en de PvdA stellen juist voor dat het recht op rechtsbijstand in alle fases van de asielprocedure behouden blijft. De andere partijen laten zich hier niet over uit.

Herhaalde asielaanvragen
Net als in voorgaande jaren zijn de SGP en de VVD voorstander van het inperken van de mogelijkheden om na een eerste asielprocedure opnieuw asiel aan te vragen. Volgens de SGP wordt het indienen van herhaalde, vaak kansloze asielaanvragen vaak gebruikt ‘om tijd te rekken of gedwongen terugkeer te blokkeren’. De SGP schrijft dat herhaalde aanvragen zonder nieuwe feiten moeten snel door de IND moeten worden afgewezen. In het huidige asielsysteem kan de IND een herhaalde aanvraag binnen drie dagen afwijzen. De SGP vindt ook dat het aantal asielaanvragen door een en dezelfde persoon aan een maximum moet worden gebonden. ‘Als dat door internationale regels niet kan, moet Nederland zich inzetten om die regels te veranderen’. De VVD wil asielzoekers het recht onthouden om het beroep tegen de afwijzing van een herhaalde aanvraag in Nederland af te wachten. Het recht op hoger beroep komt in herhaalde asielprocedures te vervallen. De VVD vindt overigens dat een asielzoeker slechts een asielaanvraag mag doen in het hele grondgebied van de Europese Unie. ‘Indien zij in een lidstaat al bescherming hebben gekregen, kunnen zij nergens anders asiel aanvragen’.

Dit blog is op 12 maart 2021 op enkele punten redactioneel gewijzigd.