Verkiezingen 2023: Nationaliteit en Staatloosheid

Verblijfblog bespreekt net als in 2021 en 2017 de migratie- en integratieparagrafen van de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen in de Tweede Kamer. In de verkiezingsdossiers zijn de programma’s sinds 2006 met elkaar vergeleken. In dit vierde blog van deze nieuwe serie over de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023 staan nationaliteit en staatloosheid centraal.

Door Katja Swider

Nederlanders hebben een onvoorwaardelijk recht om Nederland binnen te treden, en hier onbeperkt te verblijven. Nederlanders vormen ook het grootste deel van de bewoners van Nederland. In het politieke discours worden de discussies over verblijfsrechten van niet-Nederlanders echter vaak gevoerd zonder eerst stil te staan bij de vraag – wie zijn eigenlijk Nederlanders? Het antwoord op deze vraag is namelijk ook een politieke keuze, net als het asielbeleid of arbeidsmigratie.

In het algemeen zijn politieke partijen in Nederland grotendeels tevreden met de regels over wie Nederlander is. Verkrijging van het Nederlanderschap bij geboorte via de ouders staat als de basisprincipe niet ter discussie, alleen DENK stelt voor om Nederlanderschap toegankelijker te maken voor in Nederland geboren ‘ongedocumenteerde’ kinderen. Standpunten lopen wél uiteen waar het gaat om naturalisatie van vreemdelingen tot Nederlander. VVD en FVD willen naturalisaties moeilijker of zelfs onmogelijk te maken, terwijl D66 en DENK dit juist makkelijker willen maken. VVD en D66 lijken het allebei eenvoudiger te willen maken voor Nederlanders in het buitenland om hun Nederlanderschap te behouden naast een andere nationaliteit. Alleen D66 wil ook dezelfde behandeling voor degene die in Nederland naturaliseren en hun oorspronkelijke nationaliteit willen behouden. Verder willen FVD, PVV, VVD en SGP de mogelijkheden uitbreiden om Nederlanderschap te ontnemen van Nederlanders met meervoudige nationaliteit in het kader van terrorisme en andere misdaden. Tot slot stellen drie partijen, D66, CU en PvdD, voor om erkende staatlozen een route naar een verblijfsvergunning aan te bieden.

In dit blog bespreek ik eerst de standpunten over hoe men Nederlander wordt: bij geboorte en via naturalisatie; en daarna de standpunten over hoe men het Nederlanderschap kan verliezen. Vervolgens kijk ik naar de geuite posities over meervoudige nationaliteit, en over betere bescherming voor in Nederland wonende staatlozen.

Disclaimer
In deze serie over de komende Tweede Kamerverkiezingen is om praktische redenen besloten om alleen Kamerfracties met minimaal twee zetels te onderzoeken. Daarnaast worden GL-PvdA en NSC gelet op de hoge zetelpeilingen ook meegenomen. Dat betekent dat de verkiezingsprogramma’s van veertien partijen onder de loep zullen worden genomen. Op DENK na zijn op het moment van schrijven van dit blog alle conceptverkiezingsprogramma’s bekendgemaakt. Daarnaast heeft NSC tot op heden alleen een basisdocument met initiatieven ‘als startpunt van de partij’ gepubliceerd. De volgende partijen maken dus onderdeel uit van deze serie: VVD, D66, PVV, CDA, SP, PvdD, CU, FvD, BBB, SGP, DENK, Volt, GL-PvdA en NSC.

Overzicht van de plannen
Onderstaande tabel bevat een overzicht van alle plannen met betrekking tot integratie van de partijen sinds 2010. Een overzicht sinds 2006 vindt u hier. Daarbij moet worden aangetekend dat in het eerdere Verblijfblogonderzoek over de verkiezingen van 2010 tot en met 2017 niet alle partijen zijn meegenomen, maar we ons beperkten tot CDA, D66, GroenLinks, PvdA, PVV, VVD en SP. Onder de tabel wordt een aantal plannen in detail besproken en met elkaar vergeleken.

Verkrijging van Nederlanderschap: bij geboorte
Momenteel verkrijgen kinderen het Nederlanderschap bij geboorte als ze minimaal één ouder hebben met de Nederlandse nationaliteit (art. 3(1) RWN). Daarnaast wordt het Nederlanderschap ook automatisch bij geboorte verkregen door iemand die in Nederland is geboren en van wie een van de ouders ook in Nederland is geboren (art. 3(3) RWN).

Geen van de verkiezingsprogramma’s lijkt expliciet de toegang tot het Nederlanderschap bij geboorte te willen beperken. Zelfs FVD, die de verkrijgingen van Nederlanderschap via naturalisatie stop wil zetten, stelt dat het Nederlanderschap nog wel bij geboorte verkregen moet kunnen worden.

DENK is de enige partij die expliciet de toegang tot Nederlanderschap voor kinderen van ‘ongedocumenteerden’, dus kinderen zonder verblijfsrecht, wil vergemakkelijken. De formulering “makkelijker toegang” kan zowel automatische verkrijging bij geboorte betekenen (dat zou immers het makkelijkste zijn), of latere verkrijging. Latere verkrijging zou controversiëler zijn dan verkrijging bij geboorte, omdat een kind van een ouder zonder verblijfsrecht zelf hoogstwaarschijnlijk ook geen verblijfsrecht heeft. Momenteel is een transitie van ‘zonder-verblijfsvergunning’ naar ‘Nederlander’ erg zeldzaam in het Nederlandse nationaliteitsrecht, en wordt meestal geregulariseerd verblijf als tussenstap vereist. Een van de weinige uitzonderingen daarop is het recent geïntroduceerde optierecht voor in Nederland geboren staatloze kinderen zonder verblijfsvergunning (artikel 6(1q) RWN). Deze categorie kinderen kunnen na vijf jaar ‘stabiel hoofdverblijf’, en onder een aantal andere voorwaarden, het Nederlanderschap aanvragen bij de burgemeester. Maar niet alle ongedocumenteerde kinderen zijn staatloos, dus de ambitie van DENK ligt breder dan deze nieuwe regeling voor de staatloze kinderen. Verkrijging van het Nederlanderschap onmiddellijk bij geboorte zou de hele discussie over de transitie van ongedocumenteerdheid naar nationaliteit vanuit het juridisch oogpunt overslaan, omdat het betrokken kind dat op het moment van geboorte Nederlander wordt en daarmee nooit zelf ongedocumenteerd is geweest.

Verkrijging van Nederlanderschap: via naturalisatie
Over de verkrijging van Nederlanderschap via naturalisatie zijn de politieke partijen het niet met elkaar eens.

FVD is sterk gekant tegen naturalisaties en stelt voor om alle naturalisaties stop te zetten voor minimaal tien jaar, waarbij alleen huwelijkspartners van Nederlanders en ‘nieuwgeboren Nederlanders’ tot het Nederlanderschap worden toegelaten. De VVD pleit niet voor het volledige stopzetten van naturalisaties, maar wil wel de eisen aanscherpen.  Ze stelt voor om de vereiste lengte van verblijf van vijf naar tien of, afhankelijk van de soort verblijfsvergunning, zelfs naar 12 jaar te verhogen. Daarnaast zou het vereiste voor het taalniveau kennis van A2 naar B1 moeten worden verhoogd. Het door Nederland geratificeerde Europees Verdrag inzake Nationaliteit staat sommige van deze voorstellen in de weg. Artikel 6(3) van dit Verdrag stelt namelijk dat de verdragsluitende partijen naturalisaties mogelijk moeten maken, en dat de lengte van het vereiste verblijf niet langer dan 10 jaar mag zijn.

D66 en DENK willen naturalisaties juist toegankelijker maken: D66 door het vereiste om afstand te doen van oorspronkelijke nationaliteit af te schaffen, en DENK door ‘bij schrijnende gevallen’ naturalisatie ook mogelijk te maken voor ‘ongedocumenteerden’.

Verlies van Nederlanderschap: bij langdurig verblijf in het buitenland
De VVD, D66 en GL-PvdA zijn het met elkaar eens dat langdurig in het buitenland verblijvende Nederlanders hun Nederlanderschap moeten kunnen behouden, ook als ze een andere nationaliteit erbij hebben of willen verkrijgen.

Bij D66 is dit standpunt een deel van een bredere visie op nationaliteit als ‘een vrije keuze’ – Nederlanderschap moet nooit onvrijwillig worden verloren, en degene die ‘onbewust of ongewild’ geen Nederlander meer zijn moeten hun Nederlanderschap kunnen herkrijgen.

Verlies van Nederlanderschap: wegens misdrijven, inclusief terrorisme
De VVD en SGP benadrukken dat het Nederlanderschap terroristen ontnomen moet worden. Daarnaast wil de VVD de definitie van terrorisme uitbreiden, en stelt de SGP voor dat bij terroristen waar het onmogelijk is om het Nederlanderschap te ontnemen in ieder geval de rechten die aan het Nederlanderschap verbonden zijn worden ontnomen, zoals ‘kiesrecht of werken voor de overheid’.

De PVV en FVD spreken over het ontnemen van het Nederlanderschap bij ‘criminelen’ (PVV) en degenen die een ‘(ernstig) misdrijf’ hebben gepleegd (FVD), dus breder dan alleen bij terroristen. Het Nederlanderschap kan nu al ontnomen worden na veroordeling voor een aantal ernstige misdrijven die door Nederlanders met meervoudige nationaliteit zijn gepleegd, maar dat geldt (nog) niet voor alle strafrechtelijke veroordelingen. Beide partijen hebben het in deze discussie over ‘de-naturalisatie’, dat is echter een onduidelijke term die mogelijk de categorie burgers beperkt bij wie de nationaliteit ontnomen wordt tot de genaturaliseerde burgers, en niet degene die als Nederlanders zijn geboren. Dit onderscheid tussen Nederlanders op basis van hoe ze de Nederlander zijn geworden zou in strijd zijn met internationale verplichtingen van Nederland onder het Europees Verdrag inzake Nationaliteit (art. 5(3)).

Meervoudige nationaliteit
Meervoudige nationaliteit kan op verschillende manieren ontstaan. Een kind kan bijvoorbeeld meerdere nationaliteiten bij geboorte verkrijgen omdat de ouders verschillende nationaliteiten hebben. Bij naturalisatie kan meervoudige nationaliteit ontstaan als de oorspronkelijke nationaliteit niet verloren gaat. In Nederland is het in principe mogelijk Nederlander bij geboorte te worden in combinatie met een andere nationaliteit, maar men kan het Nederlanderschap wel verliezen na 13 jaar verblijf in het buitenland (mits er niet aan voorwaarden is voldaan om het Nederlanderschap te behouden).

Als Nederlanders in het buitenland naturaliseren (of als buitenlanders in Nederland naturaliseren), moet het Nederlanderschap (of de oorspronkelijke nationaliteit) in principe worden losgelaten. Er gelden wel veel uitzonderingen hierop, bijvoorbeeld als het onmogelijk is om afstand te doen van de oorspronkelijke nationaliteit vanwege de wetgeving van het land van oorsprong. Ook naturaliserende echtgenoten van Nederlanders hoeven hun andere nationaliteit niet op te geven, en hetzelfde geldt voor Nederlanders die getrouwd zijn met een burger van het land waar ze naturaliseren – ze mogen hun Nederlanderschap behouden.

Een aantal partijen wil in dit systeem verschillende veranderingen zien. Zo is de PVV expliciet tegen meervoudige nationaliteiten, zonder het duidelijk te maken of het steun is voor de status quo, of een intentie om mogelijkheden voor meervoudige nationaliteiten verder in te perken. VVD en GL-PvdA willen graag dat Nederlanders die in het buitenland wonen of naturaliseren eenvoudiger hun Nederlanderschap kunnen behouden, maar uiten niet de vergelijkbare wens voor in Nederland naturaliserende buitenlanders.

D66 wil dat Nederland vrijwillige meervoudige nationaliteit onvoorwaardelijk accepteert, zowel voor Nederlanders in het buitenland die een extra nationaliteit erbij hebben of willen verkrijgen, als voor in Nederland naturaliserende buitenlanders die niet hun oorspronkelijke nationaliteit willen verliezen. Tegelijkertijd pleit D66 voor de mogelijkheid om wél vrijwillig afstand te mogen doen van een ongewenste meervoudige nationaliteit. Een aantal landen, bijvoorbeeld Marokko en Syrië,  staat  dat namelijk niet toe, waardoor sommige Nederlanders onvrijwillig ook een andere nationaliteit erbij hebben. Daar is D66 ook tegen, en stelt voor om andere landen te overtuigen om mee te werken om het makkelijker te maken vrijwillig afstand te doen van een nationaliteit. In de tussentijd pleit D66 ervoor Nederlanders met onvrijwillig meervoudige nationaliteit niet te benadelen vanwege hun andere ongewenste nationaliteit.

Staatloosheid
In 2023 zijn in Nederland twee staatloosheidswetten aangenomen, waarmee een staatloosheidsvaststellingsprocedure bij de rechter is geïntroduceerd, en toegang tot het Nederlanderschap mogelijk is gemaakt voor sommige staatloze in Nederland geboren kinderen zonder rechtmatig verblijf. D66 en CU merken op dat ondanks de nieuwe procedure de straks erkende staatlozen nog steeds geen duidelijke route naar de legalisatie van hun verblijf hebben. CU benadrukt dat erkende en gewortelde staatlozen een verblijfsrecht in Nederland moeten krijgen. D66 vindt ook dat staatlozen beter beschermd moeten worden in Nederland, en stelt voor dat de buitenschuldprocedure ‘genoeg toegankelijk’ wordt voor staatlozen. PvdD noemt ook dat erkende staatlozen een verblijfsvergunning moeten krijgen.