Verkiezingen 2021: Terugkeer en Illegaliteit

Verblijfblog besprak voorafgaand aan de verkiezingen van 2021 de integratie- en migratieparagrafen van de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen in de Tweede Kamer. Plannen worden per thema vergeleken met eerdere programma’s, waarbij wordt voortgeborduurd op het verkiezingsdossier uit 2017 waarin programma’s sinds 2006 werden vergeleken. Het eerste thema is terugkeer en illegaliteit.

 Door Martijn Stronks

Het terugkeerbeleid wordt wel het sluitstuk van het vreemdelingenbeleid genoemd: wanneer iemand geen recht heeft om rechtmatig te verblijven op het grondgebied, zal hij of zij moeten vertrekken (artikel 61 Vw). Maar recht en werkelijkheid gaan niet altijd gelijk op, er verblijven steevast vreemdelingen op het grondgebied zonder rechtmatig verblijf. Er kunnen uiteenlopende oorzaken zijn dat vreemdelingen niet terugkeren. Sommigen werken niet mee aan hun vertrek of verdwijnen van de radar, in andere gevallen blijkt het praktisch niet mogelijk om ze terug te sturen omdat het land van herkomst ze niet terugneemt, of omdat onduidelijk is naar welk land ze zouden moeten worden uitgezet. Volgens schattingen van het WODC betrof de populatie onrechtmatig in Nederland verblijvende vreemdelingen in medio 2017-2018 ‘waarschijnlijk tussen de ca. (bijna) 23.000 en ca. 58.000’. En het lijkt erop dat deze schatting de afgelopen tien jaar niet wezenlijk is veranderd.

Ongenoegen
Afgaande op de aandacht voor het thema in de verkiezingsprogramma’s is het politieke ongenoegen over de aanwezigheid van onrechtmatig verblijvende vreemdelingen de afgelopen jaren wél toegenomen. In de verkiezingsprogramma’s van de afgelopen vijf verkiezingen zijn er totaal 23 voorstellen opgenomen over terugkeer en illegaliteit. ‘Het terugkeerbeleid loopt vast’, zo stelt Christen Unie in het meest recente verkiezingsprogramma, en SGP noemt het ‘dé achilleshiel van ons asielbeleid’.

Gemene deler in alle voorstellen in de verkiezingsprogramma’s is dat illegaal verblijf als een probleem wordt gezien. Grofweg worden er drie soorten oplossingen voor dit probleem voorgesteld: ‘effectievere terugkeer’, ‘regels over illegaal verblijf’ en ‘regularisaties. Opvallend is dat vrijwel alle partijen in 2021 voorstellen doen om internationale druk uit te oefenen op landen van herkomst om onderdanen op te nemen. In de afgelopen jaren stelden alleen CDA en GroenLinks dit vrij consequent voor. Tweespalt is er verder over de vraag of opvang moet worden verleend aan uitgeprocedeerde asielzoekers en of illegaliteit strafbaar moet worden gesteld. Ook staan partijen diametraal tegenover elkaar betreffende de vraag of illegaal verblijf strafbaar moet worden gesteld. PVV, Forum voor Democratie en VVD zijn daar voor, alleen Christen Unie, Denk en D66 zijn daar expliciet tegen. VVD voegt daar een voornemen aan toe om het faciliteren van illegaal verblijf strafbaar te stellen. Opmerkelijk is dat er geen uiteenlopende standpunten meer zijn over regularisaties. Alleen Denk, de Partij voor de Dieren en Groen Links pleiten nog voor een uitbreiding van het Kinderpardon of een andere vorm van regularisatie. SP wil het verblijfsrecht van gewortelde kinderen wettelijk regelen. Christen Unie doet een nieuw voorstel om individuele IND-ers discretionaire bevoegdheid te geven alsnog tot een verblijfsvergunning te besluiten. Alle overige partijen, dus ook die in voorgaande jaren tegen regularisaties waren, zwijgen hierover.

Disclaimer
In de tabel hieronder een overzicht van alle voorstellen, daaronder een gedetailleerde bespreking van de verschillen voorstellen. Daarbij moet worden aangetekend dat in het vorige Verblijfblogonderzoek over de verkiezingen van 2006 tot en met 2017 niet alle partijen zijn meegenomen, maar we ons beperkten tot CDA, D66, GroenLinks, PvdA, PVV, VVD en SP. Dit jaar hebben we alle dertien programma’s onderzocht van de partijen die op dit moment zetels hebben in de Tweede Kamer en die als zodanig beogen daarin terug te keren (50+, CDA, CU, D66, DENK, FvD, GL, PvdA, PvdD, PVV, SGP, SP, VVD). Uit het meerjarige overzicht kunnen dus ook slechts conclusies worden getrokken voor wat betreft de zeven eerstgenoemde partijen.

Effectievere terugkeer
Het ‘streven naar een effectief terugkeerbeleid’ zoals CDA het noemt, wordt breed gedeeld. Van de onderzochte verkiezingsprogramma’s heeft alleen SP niets opgenomen over het thema terugkeer en illegaliteit. Denk en Partij van de Dieren zijn de enige partijen die wel voorstellen doen over terugkeer en illegaliteit, maar niet pleiten voor een effectiever terugkeerbeleid. 50+ stelt slechts ‘Economische vluchtelingen en uitgeprocedeerde asielzoekers worden zo snel mogelijk na uitspraak teruggestuurd naar het land van herkomst’, zonder dat verder duidelijk wordt of dit volgens de partij al snel genoeg gebeurt of wat er precies voor nodig is om dit te versnellen. De bijdrage van de PVV is ook kort en bondig ‘Strafbaar stellen illegaliteit: illegalen vastzetten en uitzetten’.

De overige partijen (CDA, CU, D66, GL, PvdA, SGP en VVD) willen allemaal in enige vorm internationale druk uit oefenen op landen van herkomst om hun onderdanen terug te nemen. Zo stelt CDA voor om afspraken over samenwerking, hulp en handel te koppelen aan afspraken over het terugnemen van onderdanen. Een ‘diplomatiek offensief voor terugkeer’ in de woorden van de Christen Unie, en net als CDA, D66, GroenLinks en PvdA stelt de partij voor dergelijke afspraken in Europees verband te maken. VVD doet ook voorstellen in deze richting, al mikt het niet op afspraken, maar meer op maatregelen in de vorm van sancties: ‘Als een land onze belangen schaadt, bijvoorbeeld door het financieren van extremistische religieuze instellingen in Nederland of door illegaal in Nederland verblijvende onderdanen niet terug te nemen, volgen er maatregelen.’ Ook stelt de VVD voor om niet in Europees kader op te trekken, maar een nationale ontwikkelings- en noodhulporganisatie op te richten die hulpgelden ‘effectiever inzet voor strategische doelen als markttoegang of terugname van illegale onderdanen’.

Nieuwe voorstellen om een effectievere terugkeer te bewerkstelligen komen met name van CDA en SGP, D66, één voorstel komt van Forum voor Democratie al gaat dat eigenlijk over een ander onderwerp. CDA stelt voor om het initiatief te nemen voor een nieuw internationaal verdrag voor het terugnemen van burgers. ‘Daarin verplichten landen zich om onderdanen altijd op te nemen, die elders geen recht op verblijf (meer) hebben. Dit betreft zowel afgewezen asielzoekers en migranten, als vluchtelingen voor wie de verdragsrechtelijke noodzaak tot opvang en bescherming niet langer meer bestaat’. D66 koppelt een voorstel voor effectieve terugkeer aan afspraken met landen waar arbeidsmigranten vandaan komen. Deze afspraken gaan ‘over het terugnemen van illegale migranten die hier niet mogen blijven, maar ook over investeringen in onderwijs, economie, handel en mensenrechten.’ Forum voor Democratie stelt voor om naar Israëlisch model een recht op terugkeer in te voeren, maar slechts voor Nederlandse emigranten. ‘Nederlandse emigranten naar de Verenigde Staten, Australië, Nieuw-Zeeland enz. en hun nazaten komen in aanmerking voor een Nederlandse verblijfsvergunning. Ook Afrikaners die zich in Zuid-Afrika onveilig weten, zijn welkom om van deze regeling gebruik te maken.’ Opmerkelijk is verder het voorstel van CDA om het niet-meewerken aan uitzetting strafbaar te stellen. SGP stelt tot slot voor om de lijst met veilige landen uit te breiden, de termijn voor het inreisverbod voor asielzoekers uit veilige landen te verhogen van twee naar vijf jaar en speciale migratie-afdelingen op te richten op Nederlandse ambassades in landen in de Balkan, Afrika en het Midden-Oosten teneinde de terugkeer individuele asielzoekers te vergemakkelijken.

Regels over illegaal verblijf
Als gezegd zijn er ten aanzien van de regels over illegaal verblijf twee twistpunten tussen de partijen. Allereerst de strafbaarstelling van illegaliteit. Forum voor Democratie, PVV en VVD zijn daar voorstander van. Vermoedelijk betekent dit dat de partijen naast de reeds bestaande strafbaarstelling van de overtreding van een inreisverbod, het enkele onrechtmatige verblijf van vreemdelingen binnen het bereik van het strafrecht willen brengen. VVD wil bovendien het faciliteren van illegaal verblijf strafbaar stellen. ‘Hiermee gaan we het rekken van (illegaal) verblijf in Nederland tegen en maken we het makkelijker om overlastgevers, criminelen en (vermeende) oorlogsmisdadigers vast te zetten’, zo stelt de VVD. Christen Unie, Denk en D66 zijn expliciet tegen de strafbaarstelling van illegaliteit. Christen Unie stelt ‘Het vraagstuk van mensen die zonder verblijfsrecht in Nederland blijven is een sociaal-maatschappelijke kwestie en mag niet in het strafrecht getrokken worden’. D66 is het daar mee eens ‘[w]e zijn tegen strafbaarstelling van illegaliteit. Het lost geen enkel probleem op en helpt niet bij vertrek van mensen die hier illegaal verblijven.’ PvdA en SP die in een eerder verkiezingsprogramma nog pleitten tegen strafbaarstelling van illegaal verblijf, stellen daar nu niets over.

Opvang uitgeprocedeerden
Het tweede twistpunt is de vraag of uitgeprocedeerde asielzoekers recht hebben op opvang. Forum voor Democratie is de enige partij die daar expliciet tegen is. Van VVD en PVV kan evenwel worden vermoed dat ze dit standpunt delen, omdat ze illegaal verblijf strafbaar willen stellen. Christen Unie, D66, GroenLinks, SGP en Denk willen de opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers daarentegen behouden of uitbreiden. De Christen Unie stelt ‘[d]e nieuwe Landelijke Voorziening Vreemdelingen (LVV), die bed, bad, brood en begeleiding regelt voor ongedocumenteerden, wordt uitgebreid en krijgt landelijke dekking’. Ook D66 wil deze LVV voortzetten, al pleit ze niet voor uitbreiding, maar voor ‘kleinschalige opvang’, waarvoor voldoende rijksfinanciering beschikbaar moet zijn. GroenLinks is eveneens voorstander van opvang van deze groep, en wil verder de pilot met opvangprogramma’s in zes grote steden voor mensen die zijn uitgeprocedeerd, verlengen. SGP wil de opvang beperken tot die asielzoekers die meewerken aan hun terugkeer. Opmerkelijk is dat SP over dit onderwerp niets in haar programma heeft opgenomen, terwijl ze de enige partij is die de afgelopen vier verkiezingen steevast pleitte voor opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers.

Vreemdelingenbewaring
Vreemdelingenbewaring krijgt weer meer aandacht in de verkiezingsprogramma’s van 2021 ten opzichte van de verkiezingsprogramma’s uit 2017. Waar alleen GroenLinks tot 2012 nog bepleitte om vreemdelingen slechts als ultimum remedium in bewaring te stellen, wordt daar in de programma’s van 2017 met geen woord meer over gerept. In de programma’s van 2021 daarentegen bepleiten GroenLinks, Christen Unie en D66 dat vreemdelingenbewaring alleen als laatste redmiddel mag worden ingezet. Alle drie de partijen noemen diverse alternatieven voor bewaring, zoals bijvoorbeeld een meldplicht. En terwijl CDA, D66, GroenLinks en PvdA zich in 2010 nog sterk maakten tegen het in vreemdelingenbewaring stellen van kinderen, is de aandacht daarvoor in de loop der jaren geleidelijk afgenomen, dit terwijl kinderen nog altijd in bewaring kunnen worden geplaatst. In 2021 zegt alleen nog PvdA expliciet dat kinderen niet in vreemdelingenbewaring mogen worden geplaatst. Dit terwijl de VVD verplicht verblijf in een gezinslocatie bepleit om het vertrek van uitgeprocedeerde asielzoekers te bespoedigen. ‘Onderwijs voor kinderen van een uitgeprocedeerd gezin gebeurt dan in de taal van het thuisland om worteling en schrijnende situaties bij terugkeer te voorkomen. Het verblijf in een gezinslocatie kan worden verlengd om het vertrek goed te kunnen organiseren’

Regularisaties
Waar de verschillende vormen van regularisaties bij voorgaande verkiezingen duidelijke uiteenlopende standpunten opleverden, is dat in de programma’s van 2021 anders. Geen enkele partij pleit tegen het regulariseren van onrechtmatig verblijvende vreemdelingen. Een belangrijke reden daarvoor is vermoedelijk de zogeheten ‘afschaffing van de discretionaire bevoegdheid’ in 2019, maar ook de in 2019 beëindigde ‘Definitieve regeling langdurig verblijvende kinderen’. Partijen die tegen regularisatie zijn hebben zo bezien de afgelopen jaren hun wensen in vervulling zien gaan en kunnen over dit onderwerp daarom zwijgen in hun verkiezingsprogramma’s.

De partijen die de afgelopen jaren vóór een vorm van regularisaties hebben gepleit, doen wel voorstellen op dit onderwerp. De Partij van de Dieren stelt voor om gewortelde kinderen niet uit te zetten en een verblijfsvergunning te geven, Christen Unie wil een ‘ [s]tructurele regeling voor gewortelde kinderen, Denk wil ‘het Kinderpardon verruimen’, SP zegt ‘[h]et verblijfsrecht van in ons land gewortelde kinderen gaan we wettelijk regelen.’ Christen Unie komt met een nieuw voorstel en wil dat de overheid vertegenwoordigers van onder meer de IND machtigt om tot een oplossing te komen voor langdurig onrechtmatig verblijvende vreemdelingen, ‘zodat in samenspraak met het lokale overleg afspraken worden gemaakt over begeleiding bij uitzetting of alsnog tot een verblijfsvergunning kan worden besloten’. D66 lijkt iets soortgelijks op het oog te hebben, al is het voorstel wat minder duidelijk: ‘Daarbij is er [onder regie van de gemeente] voldoende doorzettingsmacht en creativiteit noodzakelijk om de complexe dossiers van mensen die geen verblijfsvergunning hebben daadwerkelijk op te lossen.’ GroenLinks stelt ‘Mensen die buiten eigen schuld niet kunnen terugkeren naar het land van herkomst en langer dan vijf jaar zonder verblijfsvergunning in Nederland verblijven, krijgen die vergunning alsnog’. Vermoedelijk wordt hiermee gedoeld op het ruimhartiger toepassen van het bestaande buitenschuldbeleid. DENK stelt voor om het oude driejarenbeleid nieuw leven in te blazen, met dien verstande dat de termijn op tien jaar wordt gezet: ‘Toekennen van verblijfsvergunningen aan vreemdelingen die al 10 jaar in een procedure zitten’. Opmerkelijk is dat geen partij pleit voor de ‘herinvoering’ van de discretionaire bevoegdheid en dat D66 en PvdA in 2021 helemaal geen standpunt innemen over regularisaties.

Dit blog is op 22 februari aangepast.