Verkiezingen 2023: Opvang van asielzoekers en asielstatushouders

Verblijfblog bespreekt net als in 2021 en 2017 de migratie- en integratieparagrafen van de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen in de Tweede Kamer. In de verkiezingsdossiers zijn de programma’s sinds 2006 met elkaar vergeleken. In dit zesde blog van deze nieuwe serie over de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023 staat de opvang van asielzoekers en asielstatushouders centraal.

Door Lieneke Slingenberg en Masja Zweers

Sinds 2015, het piekjaar in het aantal asielaanvragen, is de opvang van asielzoekers een groot thema tijdens de verkiezingen. In 2017 nam vrijwel elke partij een concreet standpunt in over opvang, in het bijzonder de spreiding van opvang over gemeenten. Tijdens de verkiezingen van 2021 werden enkele van deze standpunten, bijvoorbeeld door CDA en PvdA, weer geschrapt. De nadruk kwam meer te liggen op de huisvesting van statushouders. Ook in 2023 is de huisvesting van statushouders een belangrijk onderwerp in de partijprogramma’s. Wat in het oog springt dit jaar is dat vrijwel iedere partij een standpunt inneemt over de spreiding van asielzoekers, waarschijnlijk als gevolg van de inmiddels langdurige discussie over de Spreidingswet. De Tweede Kamer besloot in september van dit jaar om het wetsvoorstel niet controversieel te verklaren, waardoor de behandeling kon worden voortgezet ondanks de demissionaire status van het kabinet. In oktober nam de Tweede Kamer het voorstel met 81 stemmen aan. Momenteel wordt het behandeld door de Eerste Kamer. Een voorstel van SGP en PVV om het voorstel daar wel controversieel te verklaren, kreeg geen meerderheid. De Spreidingswet wordt dus gewoon behandeld zonder afwachting van een nieuw kabinet. Toch gebruiken partijen zoals NSC en SGP hun verkiezingsprogramma om hun (on)tevredenheid over de wet te uiten.

Het politiek discours van de laatste jaren werd beheerst door de opvangcrisis. Verspreid over Nederland hebben mensen in tentenkampen en evenementenhallen moeten slapen, soms buiten in de vrieskou. Op 17 juni 2022 sprak het kabinet een nationale crisis uit in het kader van de opvang. De Adviesraad Migratie (ACVZ) en Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) concludeerden dat het Rijk deze crisis zelf heeft gecreëerd en in standgehouden. Tegelijkertijd werd het debat en de beeldvorming beïnvloed door de opvang van vluchtelingen uit Oekraïne. Deze vluchtelingen worden anders behandeld. Via het staatsnoodrecht zijn burgemeesters (niet het COA) verantwoordelijk voor de opvang. Daarnaast kregen Oekraïense vluchtelingen meer leefgeld en kunnen (en gaan) ze zeer snel aan het werk. De partijprogramma’s lijken deze achterliggende context te weerspiegelen. Vrijwel iedere partij neemt standpunten in over de dagbesteding en lokale integratie van asielzoekers. Bijna alle onderzochte partijen willen de mogelijkheden van werk uitbreiden. Dit is in lijn met de uitspraak van de Rechtbank Arnhem van 18 april 2023, waarin werd geoordeeld dat de 24-weken-eis moet worden afgeschaft wegens strijd met het Europees recht (zie ons blog hier). Tevens besteden partijen dit jaar extra aandacht aan de vormgeving van opvang. Lokaal, kleinschalig en duurzaam zijn veelgenoemde termen bij onder andere CU, D66, DENK en GL-PvdA.

De opvang van asielzoekers is in verregaande mate op Europees niveau geregeld. Richtlijn 2013/33/EU (Opvangrichtlijn) bepaalt welke voorzieningen lidstaten moeten bieden aan asielzoekers en welke verplichtingen zij mogen opleggen aan asielzoekers. Momenteel wordt deze richtlijn op Europees niveau herzien. De uitkomst van de onderhandelingen daarover is van groot belang voor de ruimte die Nederland heeft om de opvang van asielzoekers vorm te geven.

Disclaimer
In deze serie over de komende Tweede Kamerverkiezingen is om praktische redenen besloten om alleen Kamerfracties met minimaal twee zetels te onderzoeken. Daarnaast worden GL-PvdA en NSC gelet op de hoge zetelpeilingen ook meegenomen. Dat betekent dat de verkiezingsprogramma’s van veertien partijen onder de loep zullen worden genomen.  De volgende partijen maken dus onderdeel uit van deze serie: VVD, D66, PVV, CDA, SP, PvdD, CU, FvD, BBB, SGP, DENK, Volt, GL-PvdA en NSC.

Overzicht van de voorstellen
Onderstaande tabel bevat een overzicht van alle partijplannen met betrekking tot opvang sinds 2010. Een overzicht sinds 2006 vindt u hier. Daarbij moet worden aangetekend dat in het eerdere Verblijfblogonderzoek over de verkiezingen van 2010 tot en met 2017 niet alle partijen zijn meegenomen, maar we ons beperkten tot CDA, D66, GroenLinks, PvdA, PVV, VVD en SP. Onder de tabel wordt een aantal plannen in detail besproken en met elkaar vergeleken.

Spreiding en schaal van de opvang
Op de partijen die een algehele asielstop wensen na (PVV en FvD), stellen alle onderzochte partijen zich op het standpunt dat asielzoekers moeten worden verspreid over het land en dat dit evenredig moet. Partijen verwijzen hierbij naar de Spreidingswet, zowel in positieve als in negatieve zin. SGP,  NSC, PVV en FvD zijn tegen de Spreidingswet. SGP stelt dat opvang vrijwillig moet zijn. NSC stelt dat een gemeente pas verplicht moet worden tot eerste opvang van kansrijke asielzoekers als de centrale randvoorwaarden op orde zijn. Met centrale randvoorwaarden doelt NSC waarschijnlijk op het COA, waarvan ze de opvangcapaciteit structureel willen uitbreiden. D66, GL-PvdA, CDA en CU laten zich expliciet positief uit over de Spreidingswet. Tegelijkertijd stellen zij dat gemeenten inspraak moeten hebben op de vormgeving van de opvang, en in het bijzonder op de schaal. Zo wil CU dat gemeenten de mogelijkheid krijgen om samen te werken in het verzorgen van opvang en wil D66 gemeenten meer ruimte geven om opvang kleinschalig organiseren. Inspraak van gemeenten ten aanzien van de schaal wordt tevens geagendeerd door GL-PvdA en SGP.

Draagkracht is een veelgenoemde term in veel verkiezingsprogramma’s, maar wordt vaak niet nader geconcretiseerd. Zo stelt SP dat alle gemeenten naar draagkracht moeten bijdragen aan een humane opvang, zonder te specificeren of dit ook ziet op de integratiemogelijkheden van asielzoekers en het draagvlak van de lokale bevolking. PvdA-GL gaat daarentegen uitgebreid in op het belang om lokale bewoners te betrekken in de opvang en om hun zorgen te horen. BBB spreekt over draagvlak, zonder nadere specificering bij wie er draagvlak moet bestaan (gemeente- en/of bewonersniveau).

Veiligheid in de opvang
Verschillende partijen besteden aandacht aan de sociale veiligheid in asielzoekerscentra. Relatief veel partijen spreken van het hard straffen van en optreden tegen pesterijen en bedreigingen (VVD, D66, GL-PvdA, CDA, SP). CDA wil overlastveroorzakers sneller ongewenst verklaren. VVD wil dat Nederland met omringende landen informatie uitwisselt over individuele asielzoekers die overlast veroorzaken. Deze personen moeten versneld kunnen worden uitgezet en worden opgevangen in een sobere locatie. Het apart en sober opvangen van asielzoekers die overlast veroorzaken wordt al gedaan; zij worden momenteel opgevangen in de Handhaving en Toezichtlocatie, de HTL (de opvolger van de EBTL, zie daarover ons blog).

VVD, D66, GL-PvdA en Volt besteden aandacht aan beschermingsmaatregelen voor kwetsbare groepen, zoals lhbti-personen en slachtoffers van gender-gerelateerd geweld. D66, CU en Volt bespreken ook expliciet de positie van alleenstaande minderjarige vreemdelingen. D66 stelt het verlengd recht op opvang van amv’s in de praktijk te willen brengen. Volt wil voorkomen dat amv’s uit het zicht raken door middel van een betere registratie en begeleiding. Daarnaast stelt D66 dat amv’s in kleinere groepen moeten worden opgevangen. Ook de CU wil investeren in een betere begeleiding van amv’s, onder meer door middel van meer niet-reguliere opvanglocaties, zorg en onderwijs. GL-PvdA bespreekt de positie van amv’s niet apart, maar stelt ‘alles op alles’ te willen zetten om te voorkomen dat kinderen en volwassenen uit de opvang verdwijnen en slachtoffer worden van mensenhandel en uitbuiting. Dit willen zij doen middels AMBER-alert. Daarmee is de bescherming van amv’s, in het bijzonder de waarborgen tegen hun verdwijning, een onderwerp dat ten opzichte van de vorige verkiezingen minder besproken en minder concreet is. 

Kwaliteit van de opvang
Het valt op dat veel partijen, ongeacht hun politieke spectrum, streven naar de uitbreiding van de ontwikkelingsmogelijkheden voor asielzoekers, in het bijzonder hun werkmogelijkheden. Momenteel mogen asielzoekers, nadat hun asielaanvraag zes maanden in behandeling is, verspreid over een periode van 52 weken maximaal 24 weken werken. Rechtbank Arnhem oordeelde dat deze 24-weken-eis in strijd is met Europees recht ( artikel 15 van de EU Opvangrichtlijn, zie daarover ons blog). In lijn hiermee pleit een aantal partijen (D66, GL-PvdA, CU, SGP en Volt) voor afschaffing van de 24-weken-eis voor alle asielzoekers. Sommige partijen gaan daarin nog verder en pleiten ook voor het afschaffen dan wel verkorten van de eis dat de aanvraag zes maanden in behandeling moet zijn. CU en DENK willen dat asielzoekers ‘eerder’ kunnen werken. D66 wil dat de termijn naar één maand gaat en Volt wenst een algehele afschaffing van de wachttermijn. SGP, CDA en Gl-PvdA willen de wachttijd verkorten voor ‘kansrijke’ asielzoekers: SGP en CDA naar drie maanden, en GL-PvdA naar één maand. NSC stelt de werkmogelijkheden van ‘kansrijke’ asielzoekers te vergroten, zonder nader in te gaan op de 24-weken-eis en de huidige termijn. GL-PvdA, D66 en Volt willen ook de tewerkstellingsvergunning afschaffen voor asielzoekers, zodat het voor hen makkelijker wordt om te werken, net zoals voor Oekraïense ontheemden. BBB stelt dat ‘bij een arbeidsgeschikte situatie’ asielzoekers na 1 jaar verblijf een opleiding, vrijwilligerswerk of een verdienende baan moeten hebben. De VVD geeft daarentegen expliciet te kennen dat de werkmogelijkheden voor asielzoekers beperkt moeten blijven, zodat zij zonder ‘hinder’ kunnen worden ‘afgewezen en uitgezet’. Dit lijkt haaks te staan op de uitspraak van Rechtbank Arnhem.

D66, GL-PvdA, CDA, PvdD, CU, DENK en Volt willen dat asielzoekers direct taallessen krijgen. Van die partijen willen D66, GL-PvdA, PvdD, CU en Volt bovendien meer psychische ondersteuning mogelijk maken. Deze groep partijen pleit samen met CDA daarnaast voor een zinvolle dagbesteding. D66 wenst locaties waar mensen makkelijker in contact komen met elkaar middels gezamenlijke activiteiten, cursussen of huiskamers voor de buurt. Daarin wil D66 ook medezeggenschap aan de asielzoekers verlenen zodat hun verantwoordelijkheid op de opvanglocatie toeneemt. Ook de CU wil de asielzoekers meer betrekken in werk in de opvang, namelijk door middel van ‘mee-doenbalies’ op iedere locatie en door vrijwilligersinitiatieven meer te stimuleren.

Een ander groot thema is onderwijs voor kinderen. D66, GL-PvdA, CDA, SP, PvdD, CU, DENK, Volt en NSC willen de toegang tot onderwijs vergroten, al wordt niet door iedere partij geconcretiseerd hoe. Wel is duidelijk dat het niet alleen gaat om een zomerschool of louter taalonderwijs, maar om regulier onderwijs in onder andere burgerschap. GL-PvdA wil een Nationaal Programma Asielopvang opzetten, waarin de belangen van het kind en het recht op onderwijs en zorg gebaseerd op het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind, zijn verankerd. CU wil dat amv’s worden opgenomen in een internationale schakelklas.

Huisvesting statushouders
De Rijksoverheid bepaalt elk half jaar aan hoeveel vergunninghouders gemeenten een plaats moeten geven om te wonen. Dit aantal staat in de taakstelling voor huisvesting vergunninghouders. De verdeling over gemeenten hangt af van hoeveel mensen er in een gemeente wonen. De wijze waarop gemeenten invulling geven aan hun taakstelling mogen zij zelf bepalen. Zo hebben gemeenten ruimte te kiezen tussen flexwoningen en tussenvoorzieningen. Ook kunnen gemeenten zelf bepalen of statushouders al dan niet voorrang krijgen. Sinds 2017 behoren statushouders namelijk niet langer meer automatisch tot de groep die voorrang krijgt bij sociale huisvesting en wordt het overgelaten aan gemeenten om in hun huisvestingsverordening te bepalen of statushouders wel of geen voorrang krijgen. BBB en FvD willen de mogelijkheid om voorrang te verlenen aan statushouders helemaal afschaffen (FvD gebruikt hierbij de term ‘asielzoekers’, maar asielzoekers hebben nog geen toegang tot sociale huisvesting). BBB schrijft bovendien dat de ‘verplichte taakstelling voor gemeenten om aan hen toegewezen statushouders binnen 10 weken te huisvesten’ afgeschaft moet worden. Het is onduidelijk of BBB hiermee bedoelt dat ze de taakstelling helemaal wil afschaffen, of alleen de termijn van tien weken waarin huisvesting moet worden aangeboden.

D66 en CU willen  ‘doorstroomlocaties’ of ‘tussenvoorzieningen’ voor statushouders creëren. Hier kunnen statushouders in afwachting van hun sociale huurwoning worden opgevangen. Zoals gezegd bestaan dergelijke voorzieningen al. Deze partijen vermelden ook iets over de toewijzing van statushouders aan een gemeente. D66 wil hierbij rekening houden met mogelijkheden om te werken en CU wil dat statushouders in principe worden toegewezen aan de gemeente waar zij als asielzoeker zijn opgevangen. Om dit te realiseren wil de CU dat statushouders alleen recht op toewijzing van een woning krijgen in de gemeente waarin ze zijn opgevangen. Dit impliceert dus een verbod op het verlenen van voorrang in andere gemeenten dan waar de asielzoeker is opgevangen.