Verkiezingen 2023: Het Nederlandse asielbeleid

Verblijfblog bespreekt net als in 2021 en 2017 de migratie- en integratieparagrafen van de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen in de Tweede Kamer. In de verkiezingsdossiers zijn de programma’s sinds 2006 met elkaar vergeleken. In dit eerste blog van deze nieuwe serie over de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023 staat het Nederlandse asielbeleid centraal.

 Door Fadi Fahad

In dit blog worden de plannen van de partijen over het Nederlandse asielbeleid besproken. Op een aantal unieke standpunten na zijn er veel overeenkomsten in de verkiezingsprogramma’s wat de onderwerpen betreft. Moet er bijvoorbeeld onderscheid worden gemaakt tussen statushouders aan de hand van het vluchtmotief? Hoe lang zouden asielvergunningen geldig moeten zijn en waar staan de partijen als het op de rechtsbijstand voor asielzoekers aankomt? Verder komt het al dan niet beperken van het aantal asielzoekers aan bod en het beschikbaar stellen van meerdere aanmeldcentra. De internationale dimensie van het asielbeleid wordt in een later Verblijfblog besproken.

Disclaimer
In deze serie over de komende Tweede Kamerverkiezingen is om praktische redenen besloten om alleen Kamerfracties met minimaal twee zetels te onderzoeken. Daarnaast worden GL-PvdA en NSC gelet op de hoge zetelpeilingen ook meegenomen. Dat betekent dat de verkiezingsprogramma’s van veertien partijen onder de loep zullen worden genomen. Op DENK en SGP na zijn op het moment van schrijven van dit blog de conceptverkiezingsprogramma’s bekendgemaakt. De plannen van DENK en SGP worden later aan dit blog toegevoegd. Daarnaast heeft NSC tot op heden alleen een basisdocument met initiatieven ‘als startpunt van de partij’ gepubliceerd. De volgende partijen maken dus onderdeel uit van deze serie: VVD, D66, PVV, CDA, SP, PvdD, CU, FvD, BBB, SGP, DENK, Volt, GL-PvdA en NSC.

Overzicht van de plannen
Onderstaande tabel bevat een overzicht van alle plannen met betrekking tot het Nederlandse asielbeleid van de partijen sinds 2010. Een overzicht sinds 2006 vindt u hier. Daarbij moet worden aangetekend dat in het eerdere Verblijfblogonderzoek over de verkiezingen van 2010 tot en met 2017 niet alle partijen zijn meegenomen, maar we ons beperkten tot CDA, D66, GroenLinks, PvdA, PVV, VVD en SP. Dit jaar is het tabel bijgewerkt en aangevuld met een aantal nieuwe plannen zoals een ‘asielstop of -quotum’ en een ‘tweestatusstelsel’. De nieuwe plannen waren ook onderwerp van discussie bij de kabinetsval van Rutte-IV. 

Tweestatusstelsel
Zowel vreemdelingen met vluchtelingenstatus als subsidiair beschermden kunnen momenteel op dezelfde (sociale) rechten rekenen. Zo is bijvoorbeeld de geldigheidsduur van de verblijfsvergunning en de aanspraken op gezinshereniging voor beide groepen gelijk geregeld. In het huidige ‘éénstatusstelsel’ hebben subsidiair beschermden geen belang meer om te procederen tegen de afwijzing van een vluchtelingenstatus. Dit was ook de gedachte bij de invoering van de Vreemdelingenwet 2000 (lees ook het eerdere Verblijfblog hierover). In aanloop naar de kabinetsval drongen de VVD en het CDA er desondanks op aan de gezinshereniging van oorlogsvluchtelingen te beperken. Om die beperking door te voeren moet weer onderscheid gemaakt worden tussen statushouders; mensen met vluchtelingenstatus aan de ene kant en mensen met subsidiaire beschermingsstatus (zoals oorlogsvluchtelingen) aan de andere kant. Het CDA pleitte in februari 2023 al voor de invoering van een zogenoemd ‘tweestatusstelsel’. Ook in het verkiezingsprogramma van de VVD en de partij van Pieter Omtzigt, NSC, is die wens terug te zien. De VVD stelt daarbij voor ‘alle beperkingen die binnen EU-richtlijnen mogelijk zijn’ te implementeren. Als voorbeelden worden eisen aan woonruimte, inkomsten, ziektekosten, inburgering en een maximum aantal gezinsherenigingen per maand genoemd. NSC maakt onderscheid tussen ‘persoonlijk vervolgden en mensen die tijdelijk humanitaire bescherming zoeken vanwege grootschalig geweld.’ De eerste groep zou altijd een asielberoep mogen doen, terwijl de tweede groep alleen ‘tijdelijk’ en op basis van een ‘eerlijk aandeel’ opgevangen wordt. Het is niet duidelijk of NSC hiermee impliceert dat de tweede groep niet altijd een asielberoep mag doen en hoe überhaupt vastgesteld wordt wie tot welke groep behoort. Het CDA benoemt slechts onderscheid te willen maken tussen ‘permanente vluchtelingen en mensen die tijdelijk bescherming zoeken’. Hoe verder invulling zou worden gegeven aan dat onderscheid – door verschillende rechten toe te kennen – licht het CDA niet toe. In het verkiezingsprogramma van NSC valt op dat een tweestatusstelsel slechts met betrekking tot de opvang van asielzoekers wordt genoemd. Wat dit verder behelst is ook onduidelijk.

Geldigheidsduur van de asielvergunning
De geldigheidsduur van een verblijfsvergunning asiel werd in 2004 verlengd van drie naar vijf jaar. De huidige geldigheidsduur is ruimer dan het minimaal vereiste op grond van artikel 24 van de Europese Kwalificatierichtlijn (2011/95/EU). Aan vluchtelingen moet namelijk minimaal een verblijfstitel van drie jaar en aan subsidiair beschermden van één jaar worden verstrekt. Belangrijk om daarbij in acht te nemen is dat verblijfsvergunningen met terugwerkende kracht worden verleend. Hoewel de algemene asielprocedure op papier slechts zes dagen duurt, is de praktijk anders. De IND kampt op het moment van schrijven met ernstige achterstanden. Ook de verlengde wettelijke termijn van vijftien maanden wordt veelal niet gehaald. Deze achterstanden hebben invloed op de ‘effectief resterende verblijfsduur’ van statushouders.

Het CDA is volgens het verkiezingsprogramma van plan asielvergunningen in lijn met het EU-recht ‘tijdelijk’ te maken; na vijf jaar kan beroep worden gedaan op een permanent verblijfsrecht. Wat dat betreft is er geen werk aan de winkel; asielvergunningen worden in eerste instantie al voor bepaalde tijd verleend. Na vijf jaar rechtmatig verblijf in Nederland komt men in principe in aanmerking voor een verblijfsvergunning voor onbepaalde tijd, naturalisatie óf een verblijfsvergunning EU-langdurig ingezetene. De VVD is voornemens de asielvergunning onbepaalde tijd geheel te schrappen. Vluchtelingen moet niet vijf, maar drie jaar verblijf toekomen. Subsidiair beschermden krijgen een asielvergunning met een geldigheidsduur van één jaar wat de VVD betreft. D66 pleit juist voor het verlenen van een permanente verblijfsvergunning na drie jaar in plaats van vijf. Op grond van de richtlijn langdurig ingezetenen (2003/109/EG) kunnen asielvergunninghouders evengoed nog een permanent verblijfsrecht verkrijgen na vijf jaar. Daarnaast komen vergunninghouders op grond van artikel 24 van de kwalificatierichtlijn in aanmerking voor verlenging van de tijdelijke verblijfstitel, tenzij iemand geen gevaar meer loopt of redenen van openbare orde zich hiertegen verzetten.

Duur asielprocedure en capaciteit IND
Een breed gedeeld standpunt is dat er geïnvesteerd moet worden in de uitvoeringskracht van de IND ter versnelling van de asielprocedure en de zorgvuldigheid daarvan. De IND zegt zelf op ‘veel meer asielaanvragen te moeten beslissen dan waar de organisatie op ingericht is’. Randvoorwaarde om binnen de wettelijke termijn te kunnen beslissen is volgens de IND in ieder geval een stabiele financiering. Die wens lijkt te zijn gehoord door een grote meerderheid van de partijen. Het CDA, CU, DENK, D66, GL-PvdA, PvdD, NSC, Volt, VVD en de SP hebben in het verkiezingsprogramma het belang van snelle(re) asielprocedures opgenomen. Op de PvdD, NSC (basisdocument) en de SP na wordt door de partijen voorgesteld om de besliscapaciteit en financiering van de IND uit te breiden.

Daarnaast zijn de meeste partijen niet tevreden met het gebrek aan zorgvuldigheid tijdens de asielprocedure. De CU doet hier, anders dan andere partijen, een concreet voorstel toe en vindt dat er meer gespecialiseerde hoor- en beslismedewerkers nodig zijn bij de IND om te oordelen over LHBTI-personen en bekeerlingen. D66 wil eveneens ‘inzetten op snellere en eenvoudigere procedures’ en stelt als enige partij voor om minder in hoger beroep te gaan. Naast het inlopen en voorkomen van nieuwe achterstanden bij de IND ziet GL-PvdA als gewenst effect van investeringen ook het voorkomen van ‘onnodige uitgaven aan dwangsommen’. Het voornemen om de besliscapaciteit bij de IND op orde te krijgen gaat wat de VVD betreft hand-in-hand met het ‘juridisch mogelijk maken van een asielstop’. Over het beperken van het aantal asielzoekers hieronder meer.

Beperken van het aantal asielzoekers
In aanloop naar de kabinetsval van Rutte-IV werd in epidemiologische termen veelvuldig gesproken over het ‘indammen’ van de ‘instroom’, hetgeen voor verschillende partijen ook in het nieuwe programma weer het uitgangspunt lijkt te zijn. Feit is echter dat 90% van de migranten Nederland legaal, na uitdrukkelijke toestemming, binnenkomt. Feit is ook dat het aantal asielaanvragen de afgelopen twee jaren weinig afwijkt van het gemiddelde van de laatste decennia. Daarnaast zijn er in 2023 tot nog toe fors minder asielzoekers naar Nederland gekomen dan de verwachte 70.000 door staatssecretaris Eric van der Burg. In de eerste zes maanden van 2023 kreeg de IND in totaal 20.122 asielaanvragen binnen. Het aantal nareizigers lag in het tweede kwartaal van 2023 met 17 procent lager vergeleken met dezelfde periode in 2022.

Verschillende partijen besteden in hun verkiezingsprogramma desalniettemin aandacht aan het verminderen van het aantal mensen dat hier een asielaanvraag indient. FvD wil ‘zelf bepalen hoeveel mensen we toelaten en wie dat zijn’ waarbij ‘culturele compatibiliteit’ doorslaggevend is. Om daar nog een schepje bovenop te doen vervalt wat Forum betreft de mogelijkheid om asiel aan te vragen. De PVV wil niet alleen de ‘instroom indammen’, maar ook de ‘uitstroom van migranten vergroten’. Zoals hierboven genoemd is de VVD van plan om de mogelijkheden van een ‘tijdelijke asielstop in crisissituaties’ te onderzoeken. Bij een volgende herziening van het EU-verdrag wil de VVD bij ‘onvoldoende resultaat’ een opt-out voor afspraken op het gebied van asiel en migratie.

Het CDA en NSC spreken eveneens de zorg uit dat ‘de totale instroom te hoog is en druk zet op voorzieningen in Nederland.’ Er zijn ‘noodmechanismes’ nodig om de instroom te beperken volgens het CDA. Wat die noodmechanismes zijn blijft in het midden. NSC noemt het ‘een basis voor het sociaal contract om migratie in goede banen te leiden’. De nieuwe partij pleit voor een zogenoemd ‘richtgetal’ waarbij het migratiesaldo (immigratie minus emigratie) maximaal 50.000 per jaar is. Dit omvat, samen met asiel, alle vormen van migratie. Als dit richtgetal overschreden dreigt te worden is NSC van plan te bezien welke ‘aanvullende mogelijkheden’ er zijn. Het Unierecht aanpassen wordt als voorbeeld genoemd, al is niet duidelijk in welk opzicht. De BBB is, tot slot, de enige partij met het voornemen een ‘asielquotum’ door te voeren. Iedere asielzoeker na nummer 15.000 moet worden afgekocht bij de EU. Zowel onder het huidige stelsel als onder de recent onderhandelde ‘migratiedeal’ door de Raad van de EU is dat echter geen mogelijkheid. Het zogenoemde ‘solidariteitsmechanisme’ van het nieuwe akkoord heeft betrekking op herplaatsingen vanuit lidstaten waar de meeste mensen de EU binnenkomen. Die herplaatsingen zouden voor € 20.000 per persoon kunnen worden afgekocht. Het betekent met andere woorden dus niet dat mensen die een asielverzoek indienen in Nederland kunnen worden afgekocht.

Rechtsbijstand asielzoekers en beroepsmogelijkheden
Asielzoekers moeten tijdens de asielprocedure tegenover een hoorambtenaar vertellen over traumatische ervaringen, kennen meestal niet de gronden om voor een vergunning in aanmerking te komen en hebben geen kennis van het rechtssysteem. Advocaten helpen asielzoekers begrijpen wat van hen verwacht wordt, vergaren aanvullend (medisch) bewijs, herstellen materiële en procedurele fouten van de IND en brengen argumenten in tegen een (voorgenomen) afwijzing van een asielaanvraag. Bij de invoering van de algemene asielprocedure in juli 2010 werd het belang van rechtsbijstand in de asielprocedure onderschreven. Het doel was de asielprocedure sneller en zorgvuldiger te maken (lees hierover ook ons eerdere verblijfblog).

Een vijftal partijen (CU, D66, GL-PvdA, Volt) maken zich in hun verkiezingsprogramma hard voor een goed financieringssysteem van de sociale advocatuur, specifiek ten aanzien van asieladvocaten. Rechtsbijstand moet volgens Volt gegarandeerd en vergoed worden. Beroepsmogelijkheden van vluchtelingen worden niet beperkt als het aan de pan-Europese partij ligt. GL-PvdA onderschrijft dat asielzoekers tijdens de procedure recht hebben op een advocaat. De langgekoesterde wens van de VVD om rechtsbijstand te beperken is ook onderdeel van de huidige verkiezingscampagne: ‘voortaan pas rechtsbijstand vanaf de beroepsfase’. Daarnaast wil de VVD herhaalde aanvragen (wanneer nieuwe feiten en omstandigheden zich voordoen) ‘ontmoedigen’ en ‘efficiënt afdoen’. Hoe dat er concreet uit zou zien is niet duidelijk. De CU verzet zich in het programma tegen iedere beperking van het recht op rechtsbijstand. Daarnaast wordt onderstreept dat een gehoor niet zonder voorbereiding van een advocaat of direct na aankomst in Nederland mag plaatsvinden. Met de huidige achterstanden zal van dat laatste in ieder geval niet snel sprake zijn.

Meer aanmeldcentra
Mensen die in Nederland een asielaanvraag willen indienen moeten zich eerst bij een aanmeldcentrum (AC) melden. De beoordeling van een asielverzoek vindt ook in het AC plaats en dit is meestal in Ter Apel. De overbelasting van Ter Apel heeft de afgelopen jaren meermaals zorgwekkende proporties aangenomen. Het Rode Kruis bestempelde in de zomer van 2022 de situatie daar als onmenselijk. Vier partijen (CU, D66, GL-PvdA en Volt) hebben in hun verkiezingsprogramma opgenomen minstens één extra aanmeldcentrum te willen realiseren. D66 pleit voor ‘meerdere aanmeldcentra om Ter Apel en Budel te ontlasten’ en Volt wil ‘zo snel mogelijk’ twee extra aanmeldcentra. GL-PvdA is gelijkluidend en geeft daarnaast gemeenten met een aanmeldcentrum een aparte status onder de politiewet om voor voldoende politiecapaciteit te zorgen. Zo hoeven gemeenten ‘niet meer te bedelen’ bij buurgemeenten voor extra ondersteuning. Andere partijen namen hier geen standpunt over in. Meer informatie over de opvangplannen in een later blog.

Dit bericht is op 27 oktober aangevuld op basis van de programma’s van DENK en NSC.